Baarmoederhalskanker: vaccinatie, screening en behandeling

Baarmoederhalskanker is een vaak voorkomende vorm van kanker die elk jaar gemiddeld ruim 600¹ Belgische vrouwen treft en bijna altijd het gevolg is van een infectie met het Humaan Papilloma Virus (HPV). HPV treft echter niet enkel vrouwen, en veroorzaakt niet enkel baarmoederhalskanker: het ligt eveneens aan de basis van bepaalde vormen van vulva- en vaginakanker, maar ook penis-, anus-, hoofd- en halskanker, alsook genitale wratten.

Er bestaan, net zoals tegen andere virussen, vaccins die bescherming bieden tegen verschillende vormen van HPV. Het vaccin staat het lichaam toe om zich met antistoffen te wapenen tegen een infectie, waardoor die zich minder gemakkelijk kan ontwikkelen tot een ontsteking. Daarenboven, kan de aanwezigheid van het virus en de voorlopers van baarmoederhalskanker ook opgespoord worden door middel van een uitstrijkje.

“Vaccinatie en screening tegen baarmoederhalskanker zijn schoolvoorbeelden van efficiënte preventie”

Na de diagnose zijn er verschillende behandelingsmogelijkheden voor baarmoederhalskanker, afhankelijk van het stadium van de ziekte. Veel voorkomende opties zijn chirurgie, radiotherapie, chemotherapie, immunotherapie, die zowel op zichzelf als in combinatie kunnen worden toegediend.

1. Humaan papillomavirus (HPV) en baarmoederhalskanker

Baarmoederhalskanker is een vaak voorkomende vorm van kanker die elk jaar gemiddeld ruim 600¹ Belgische vrouwen treft en bijna altijd het gevolg is van een infectie met het Humaan Papilloma Virus (HPV). Er bestaan, net zoals tegen andere virussen, vaccins tegen HPV. Daarenboven, kan de aanwezigheid van het virus en de voorlopers van baarmoederhalskanker ook opgespoord worden door middel van screening.

Bij sommige vrouwen ontstaan kleine letseltjes op de baarmoederhals door de infectie met HPV. Bij de meeste vrouwen verdwijnen die pre-kankerletsels spontaan¹, maar er bestaat voor alle vrouwen het risico dat de HPV-infectie chronisch wordt en de pre-kankerletsels ontwikkelen in baarmoederhalskanker.

HPV treft niet enkel vrouwen, en veroorzaakt niet enkel baarmoederhalskanker: het ligt eveneens aan de basis van bepaalde vormen van vulva- en vaginakanker, maar ook penis-, anus-, hoofd- en halskanker, alsook genitale wratten. Ook mannen kunnen dus het slachtoffer worden van een HPV-gerelateerd kankergezwel.

2. Vaccinatie als eerste verdedigingslinie

Zoals tegen andere virale infecties (denk aan Covid19, de mazelen of hepatitis), bestaan er vaccins die een betere bescherming bieden tegen verschillende vormen van HPV. Het vaccin staat het lichaam toe om zich met antistoffen te wapenen tegen een infectie, waardoor die zich minder gemakkelijk kan ontwikkelen tot een ontsteking.

Vandaag wordt vaccinatie gratis aangeboden aan alle Belgische jongeren in het eerste of tweede middelbaar (afhankelijk van de regio). Voor zij die de vaccinatie gemist hebben, bestaat er ook een terugbetaling voor zowel jongens als meisjes t.e.m. 18 jaar. Hoe vroeger het vaccin toegediend wordt, hoe beter de werking, maar ook wie op latere leeftijd het vaccin krijgt, maakt antistoffen aan HPV. Indien u nog niet gevaccineerd bent, is het dus ook nuttig om na 18 jaar vaccinatie te overwegen. Aarzel niet om uw individuele situatie met uw huisarts of gynaecoloog verder te bespreken.

Uit een recent onderzoek van iVOX in opdracht van MSD blijkt dat ruim de helft van de vrouwen (53%) denkt dat het niet meer relevant is om zich te laten vaccineren na een bepaalde leeftijd. Bijna een kwart (23%) denkt dat de grens op 18 jaar ligt.²

Prof. Dr. Peter van Dam, gynaecologisch oncoloog aan het UZA en coördinator van het Multidisciplinair Oncologisch Centrum Antwerpen (MOCA), verduidelijkt: “De overheid maakte de beslissing om die leeftijdsgrens voor terugbetaling op 18 jaar te leggen. Het klopt wel dat de kans dat je nog niet in contact kwam met HPV steeds kleiner wordt naarmate je ouder wordt, maar het vaccin kan je wel nog beter beschermen tegen varianten waar je nog niet mee in contact kwam. Bovendien weten we ook dat mensen de kans om opnieuw letsels te ontwikkelen na een behandeling voor mensen die gevaccineerd zijn tot de helft lager ligt.”

Prof. Dr. van Dam nuanceert: “Sommige mensen associëren HPV-vaccinatie met seksuele losbandigheid, maar dat is onterecht. Je kan HPV oplopen door seksueel actief te zijn, maar ook door huidcontact of contact met een besmet oppervlak. Ook mensen met slechts één seksuele partner kunnen dus besmet worden met HPV en door de daaraan gerelateerde kankers getroffen worden. Je kan het vergelijken met een auto-ongeluk: hoe vaker je op de baan bent, hoe meer risico je loopt, maar de kans is voor elke afzonderlijke autorit statistisch dezelfde.”

3. Screening kan voorlopers van kanker vroeg opsporen

Naast vaccinatie is ook screening van elementair belang: omdat vrouwen vaak geen duidelijke symptomen vertonen in de vroege stadia van baarmoederhalskanker, wordt met het uitstrijkje gecontroleerd op HPV-infecties en voorlopers op baarmoederhalskanker.

In België wordt aanbevolen om elke drie jaar een uitstrijkje te laten maken, maar slechts de helft van de vrouwen (47,5%) laat zich elke drie jaar screenen zoals aanbevolen, blijkt uit een recent onderzoek van iVOX in opdracht van MSD. Ruim een vijfde van de vrouwen gaat niet graag naar de dokter, en laat zich daarom minder vaak testen. Nochtans wordt het uitstrijkje elke drie jaar volledig terugbetaald voor vrouwen tussen 25 en 65 jaar. ³

Hoe vroeger abnormale cellen kunnen gedetecteerd worden, hoe beter artsen de patiënt kunnen behandelen. Bovendien zorgt niet elke HPV-infectie voor letsels, en betekent niet elk positief uitstrijkje een kankerdiagnose. Elk jaar ontwikkelen ongeveer 8000 vrouwen⁴ in ons land de zogenaamde voorloper letsels, maar slechts een minderheid daarvan ontwikkelt ook kanker. Door die letsels tijdig te behandelen, kan kanker ook vaak voorkomen worden.

En de onderzoeksresultaten hoeven niet te verbazen, volgens Prof. Dr. van Dam (UZA): “Helaas nemen circa 30-35% van de vrouwen om diverse redenen helemaal niet deel aan de baarmoederhalskankerscreening in Vlaanderen, ondanks grote inspanningen van de overheid om deze voor alle dames tussen 25 en 65 jaar toegankelijk te maken. Vaccinatie en screening zijn nochtans onze belangrijkste wapens in de strijd tegen HPV-gerelateerde kankers en ziektes zoals baarmoederhalskanker. Het zijn schoolvoorbeelden van efficiënte preventie. De screening kan vandaag de dag niet alleen de voorlopers van baarmoederhalskanker opsporen, maar ook de aanwezigheid van HPV. Zowel vrouwen als mannen kunnen HPV krijgen en doorgeven, en er dodelijke aandoeningen aan overhouden, dus het is belangrijk om in te zetten op die preventieve maatregelen.”

“Vaccinatie en screening tegen baarmoederhalskanker zijn schoolvoorbeelden van efficiënte preventie”

Dokter Mireille Langouo, medisch oncoloog aan het Brusselse Jules Bordet Instituut: “We raden natuurlijk aan om bij abnormale afscheiding, buikpijn of bloedverlies na seksuele activiteit een gynaecoloog te raadplegen, maar niet iedereen heeft duidelijke symptomen. Alle vrouwen ouder dan 25 jaar zouden systematisch bij de gynaecoloog elke drie jaar een uitstrijkje moeten laten nemen. Vervolgens kan de gynaecoloog in functie van de resultaten daarvan verder opvolgen.”

“Niet iedereen heeft duidelijk
symptomen, daarom is het raadzaam dat
alle vrouwen ouder dan 25 jaar zich systematisch
elke drie jaar laten testen”

Anne De Middelaer, voorzitter van patiëntenorganisatie Gynca’s vzw, die de belangen van vrouwen met gynaecologische kankers in ons land behartigt,treedt hen bij: “Een uitstrijkje is geen aangename ervaring, maar elke drie jaar het ongemak doorstaan is een pak minder ingrijpend dan er jaren later de gevolgen van te dragen. Zorg voor jezelf en maak tijd voor zo’n controles. Voorkomen is in elk geval beter dan genezen.”

Stefanie Veraghtert kreeg 10 jaar geleden als 26-jarige de diagnose baarmoederhalskanker: “Zelfs na mijn diagnose en behandeling stelden mensen in mijn omgeving screenings uit. Ik vond dat zo belangrijk dat ik zelfs afspraken ben beginnen maken voor mijn familie. We moeten echt ownership nemen over onze gezondheid en ons goed informeren. Baarmoederhalskanker kan bijna volledig uitgeroeid worden door vaccinatie, educatie, screening en goede opvolging. We hebben een erg goed gezondheidssysteem, maar we mogen er niet nonchalant mee omspringen.”

“We moeten echt collectief ownership nemen over onze gezondheid en ons goed informeren”

4. Nieuwe revolutionaire behandelingen in de strijd tegen kanker

Preventieve maatregelen, zoals screening en vaccinatie, hebben de grootste impact op prognoses.

Na de diagnose zijn er verschillende behandelingsmogelijkheden voor baarmoederhalskanker, afhankelijk van het stadium van de ziekte. Veel voorkomende opties zijn chirurgie, radiotherapie, chemotherapie, immunotherapie, die zowel op zichzelf als in combinatie kunnen worden toegediend.

“Dames die de diagnose krijgen van een meer vergevorderde vorm van baarmoederhalskanker, worden in principe niet chirurgisch behandeld, maar krijgen bijvoorbeeld een combinatie van chemotherapie en immunotherapie. Kankercellen slagen er namelijk vaak in om zich te verbergen voor het immuunsysteem, door het te remmen. Immunotherapie haalt die remming weg en stelt het immuunsysteem in staat om toch tegen die kankercellen te vechten. Door te combineren met chemotherapie, komt het immuunsysteem nog beter in aanraking met resten van kwaadaardige cellen die door de chemotherapie vernietigd zijn, waardoor het zich nog beter kan wapenen tegen de nog levende kankercellen”, verduidelijkt Prof. Dr. van Dam nog.  

“De behandelingsmogelijkheden zijn de afgelopen jaren revolutionair veranderd. Een paar jaar geleden was chemotherapie de enige mogelijke behandeling voor patiënten met een meer gevorderd kankergezwel, maar recent is er voor die patiënten ook de mogelijkheid bij gekomen voor een behandeling met immunotherapie,” zegt dokter Mireille Langouo, medisch oncoloog in het Jules Bordet Instituut.

Het is echter belangrijk op te merken dat de behandeling moet worden afgestemd op elke patiënt op basis van zijn algemene gezondheidstoestand, leeftijd en ernst van de ziekte met de behandelende arts.

5. Getuigenissen van patiënten: nood aan méér dan enkel behandeling

In Vlaanderen behartigt patiëntenorganisatie Gynca’s vzw de belangen van vrouwen met gynaecologische kankers. De organisatie heeft de ambitie om nationaal actief te worden en organiseert onder andere activiteiten voor lotgenoten, webinars voor zorgprofessionals en creëert bewustzijn rond gynaecologische kankers op World Gynecologic Oncology Day. Daarnaast denken ze ook aan nazorgvragen die zelden behandeld worden: hoe ga je na je diagnose en eventuele behandeling bijvoorbeeld om met angsten en met intimiteit?

Gynca’s vzw behartigt de belangen van vrouwen met gynaecologische kankers: “Er heerst nog erg veel schroom over gynaecologische kankers, maar er is nood aan een open debat. Mensen moeten beter geïnformeerd worden.”

Na de behandeling gaat het leven verder, maar is begeleiding vaak eerder beperkt, zijn Anne De Middelaer (voorzitster Gynca’s vzw), Kathleen Thienpond (bestuurslid Gynca’s vzw) en Stefanie Veraghtert het eens. Anne, Kathleen en Stefanie kregen zelf de diagnose van een gynaecologische kanker.

Anne De Middelaer: “Zo’n diagnose slaat natuurlijk in als een bom. Je komt in een emotionele rollercoaster terecht, met heel je familie. Bij elk belangrijk moment stel je je de vraag: ‘zal ik dit volgend jaar wel nog kunnen meemaken?’. Verder gaan mensen daar heel verschillend mee om. Sommige mensen willen heel veel informatie verzamelen, andere mensen willen zo weinig mogelijk weten en zich concentreren op hun herstel. Maar iedereen gaat door een rouwproces om afscheid te nemen van hun vroegere leven.”

Kathleen Thienpond: “Het valt ook op dat gynaecologische kankers veel minder aandacht krijgen dan pakweg borstkanker, zowel qua screening als wat nazorg en fondsenwerving betreft. Voor de jaarlijkse mammografie krijg je bij wijze van spreken automatisch een afspraak. Die drempel moet voor gynaecologische kankers ook omlaag. Bovendien heerst er nog erg veel schroom over gynaecologische kankers, terwijl dat voor andere vormen van kanker al veel minder is. Er is nood aan een open debat, en jongeren, ouders en huisartsen moeten beter geïnformeerd worden.”

Stefanie Veraghtert richtte een lotgenotengroep op voor jongeren met kanker, omdat opnieuw integreren voor jongeren na een kankerbehandeling nog moeilijker is. “Op mijn zesentwintigste die diagnose krijgen was een enorme klap. Ik leefde tot dan een erg zorgeloos bestaan. Ik had het geluk jong en sportief te zijn en had nooit gerookt, maar niemand kan je voorbereiden voor de mentale impact van zo’n diagnose en de daaropvolgende behandeling. Na mijn behandelingen veronderstelde iedereen dat ik ‘geluk’ gehad had, dat ik snel herstelde, en er best goed uitzag, maar het contrast met hoe ik me voelde was enorm. Na die bestralingen en chemotherapie voelde mijn lichaam gebroken. Er was schade aan mijn botten, spieren en tanden. Ik heb artrose en kwam voor mijn dertigste al in mijn menopauze terecht. De kanker was wel weg, maar onze geneeskunde is nog zo veel gericht op behandelen, dat er weinig aandacht is voor een echt holistische behandeling mét nazorg.”

Stefanie baat haar eigen koffiezaak uit in Geel, Big C, die ook als ontmoetingsplaats voor jongeren dient: “Net omdat die herintegratie zo belangrijk is, is Big C er voor iedereen: niet alleen kwetsbare jongeren die al dan niet een kankerbehandeling achter de rug hebben. Onze gezondheidszorg moet opnieuw menselijker worden, en de nazorg moet opengegooid worden. Niemand heeft baat bij taboes.”  

iVOX bevraging i.o.v. MSD

De bevraging werd uitgevoerd door iVOX in opdracht van MSD. Het gaat om een online survey bij 1000 vrouwen tussen 30 en 55, representatief naar leeftijd, taal en opleidingsniveau. De studie werd uitgevoerd tussen 9 en 19 december 2022. De foutenmarge bij een steekproef van 1000 respondenten (95% betrouwbaarheid) is 3,02%.⁵

Dit artikel is tot stand gekomen met de steun van MSD. De standpunten in dit artikel weerspiegelen de ervaring en meningen van de sprekers en niet noodzakelijk die van MSD.